BEKTAŞİLER AÇISINDAN BEKTAŞİLİK NEDİR?

 

Dursun GÜMÜŞOĞLU^∗

 

 

İslâmiyet, Hazret-i Muhammed'in tebliğiyle artan bir hızda taraftar bulmuş ve insanlar kitleler halinde Müslüman olmuşlardı. Hayatta olduğu dönemde günlük yaşam, inanç, ibadet ve muamelat ile ilgili sorulara cevap veren Peygamberimiz; bulunduğu toplum içinde eşitlikçi, haktan yana bir tevhit inancını yerleştirmeyi amaçlamaktaydı. Tebliğ ettiği hükümler ise Cebrail aracılığı ile Allah'tan kendisine bildirilenlerden başka bir şey değildi.

 

Hazret-i Muhammed'in ardından yöntemine itirazlar olmakla beraber dört hali- fe de seçimle iktidara gelmişler, ancak bu süreçte pek çok sorun yaşanmıştı. Hazret-i Muhammed, ileride uyuşmazlığın çıkacağını görmüş ve Gadir-i Hum'da Hazret-i Ali'yi Müslümanların mevlâsı ilân ederek çıkabilecek sorunları çözmeye çalışmıştı.¹

 

Peygamber efendimiz, yaşamı boyunca her işi lâyık olana yaptırmayı tercih etmişti. Muaviye onun bu davranışını örnek almadığı gibi, saltanatını tesis ettikten sonra câmilerde Hazret-i Ali'ye lanet okunmasını gelenek haline getirmişti. Bu süreç Hazret-i Hasan'ın zehirletilmesi, Hazret-i Hüseyin'in Kerbelâ'da yakınlarıyla beraber şehit edilmesi ile devam etmişti.

 

Bütün diğer imamlarda olduğu gibi İmam Caferü's-Sadık da imamlık yaptığı 724-743 yılları arasında siyasetle ilgilenmemiş, başkaldırı eylemlerine katılmamıştı. Emevî ve Abbasî iktidarları, Ehl-i Beyt taraftarlarını ve imamlarını, potansiyel muhalif olarak kabul edip, baskılarını sürdürmüşlerdi. İmam Caferü's-Sadık, Haz- ret-i Ali'den itibaren kendisine aktarılan Ehl-i Beyt'in İslâm anlayışını, Kur'ân âyet- lerini ve hadisleri bâtınî yorumuyla geliştirmiş ve kendi yaşamındaki bazı insanlar arasında yaygınlaştırmıştı. Dolayısıyla ‘Takiyye benim atalarımın dinidir' sözünden, bâtınî yorumlarını herkesle paylaşmadığını anlıyoruz.² Bu takiyye dünya malı için değil, Allah'ın rızası için yapılmaktaydı.

* Bektaşi Babası

¹ Lütfullah Ahmed, Hazret-i Muhammed'in Hayatı ve Kurduǧu Dinin Esasları, İstanbul 1989, İstanbul Maarif Kitaphanesi, s. 591

² İsmal Kaygusuz, İslâm İmparatorlukları Tarihinde İktidar Mücadeleleri ve Alevîliǧin Doǧuşu, İstanbul 2005, Su Yayınevi, s. 69

 

Hazret-i Muhammed'in tebliğ ettiği İslâm dini önce Emeviler, daha sonra Abbasiler zamanında Kuzey Afrika üzerinden İspanya'ya kadar yayılmıştır. Bu yayılışta İslâm'ın şekli tarafına daha çok ağırlık verildiğini gözlemliyoruz. Mistik yorum ise ancak sûfîlerin gönlünde sevgi, hoşgörü, fedakârlık temeli üzerinde ve yaşama indirgenmiş örnek davranışlarda görülmüştü. Bu nedenle Türkler kendilerine sûfî dervişlerin algıladığı şekilden ziyâde, özün esas alındığı İslâm'ın tasavvufî yo- rumlarını örnek almış, tüm yaşamını da ona göre düzenlemişti. Bu coğrafyada yaşa- yan bütün etnik kimliklerin, inanç yapılarında şu veya bu şekilde etkilendikleri gözlemlenmektedir.

 

Anadolu coğrafyasında yaşayanlar, İslâm'ı kendi geleneklerine ve ahlâk anla- yışlarına uygun olduğunu gördükleri için kabul etmişlerdi. Bu nedenle bilim çevre- leri Ehl-i Beyt sevgisi merkezli ve ahlâk temelli İslam anlayışını “Türkmen Müslü- manlıǧı” tabirini kullanarak ifade etmişlerdir. Aynı zamanda 13.-14. Yüzyıl-larda toplumsal yapı anlamında Alevî-Sünni gibi bir ayrışma söz konusu değildi. O dönem Alevî kelimesi bugünkü gibi belli inançları olan insan topluluğu-nun adı olarak kullanılmamaktaydı. Alevî denilince Hazret-i Ali'nin soyundan gelen insan anlaşıl- maktaydı. Bektaşî sözünden ise Hacı Bektaş Veli'nin ahlâk temelli, dört kapı kırk makam merkezli İslâm yorumunu kabul eden insanlar anlaşılmaktaydı.

 

Osmanlı Devleti'nde her meslek kuruluşunun bir Pir'i vardı. Yeniçeri Oca- ğı'nın Pir'i ise Hacı Bektaş Veli idi. Osmanlı Devleti on altıncı yüzyıldan itibaren onun yolunda gidenlere artan bir üslupla sert davranmasına rağmen Pir'in şahsına saygısızlık etmemiştir.

 

Gözden kaçırılmaması gereken bir başka konu da, Şiîlerin İmamiye anlayışıyla Alevî ve Bektaşîlerin İmamiye anlayışı arasındaki farklardır. Ayrıca Şiîlik ve Cafe- rilik İmam Cafer'in fıkhî yorumlarını esas aldıklarından bu yönü ile Anadolu Alevî- liği ve Bektaşîliği ile farklılıklar göstermektedir. Şiîlik inancına göre Ehl-i Beyt neslinden gelen imamlar günahsızdır, ayrıca bunların hem dini, hem de siyasi lider olmaları gerekir. Alevîlikteki imamet anlayışında, dini liderliğin mutlaka Ehl-i Beyt neslinden bir dedeye ait olması gerektiğine inanıldığı için ayin-i cemlerde ve bazı dinî ritüellerde dedenin bulunması olmazsa olmazlardandır. Fakat ülkenin yönetimi konusunda siyasi liderlik yönünden böyle bir şartları yoktur. Bektaşîlik'te ise aynü'l-cem sırasında imamet görevi yapan babanın yedd-i sahih olup olmadığına, yani tuttuğu elin Hazret-i Muhammed'e çıkıp çıkmadığına dikkat edilir. Eğer eli, yani tarikat silsilesi, diğer bir deyişle nur zinciri Hazret-i Ali'ye dolayısıyla Hazret-i Muhammed'e çıkmıyorsa onun meydanına girilmez, baba olarak kabul edilmez. Aynü'l-Cem'de kılınan halka namazına dâhil olunmaz. Halifelik kavramından da manevî halifelik yani bâtın padişahlığını anlaşılır, dünya padişahlığında, malında

 

asla gözleri olmaz. Gözü olana nasip de verilmez. Bektaşî ârifleri, gönül erleri meşe- leye tarih boyunca hep bu şekilde bakmışlardır. Şu dörtlüğün konuyla ilgili düşün- cemizi doğrular nitelikte olduğu kanaatindeyiz.

 

Erenler gönülde meydan açtılar Mâsivâ bendini kırıp geçtiler Ali sofrasında aşkı içtiler

Rızadan yapılmış lokma yiyenler

 

BEKTAŞÎLİĞİN TASAVVUFİ GÖRÜŞLERİ VE İNANÇ YAPISI

 

Bektaşîlik; Allah'ın varlığına, Kur'ân-ı Kerîm'in hak kitap, Hazret-i Muham- med'in en son peygamber, Hazret-i Alî'nin velîlerin ilk halkası olduğuna, Hacı Bek- taş Velî'nin pîrliğine inanan, İslâm'ın tasavvufî bir yorumudur. Hazret-i Muham- med'e ve onun en yakınındaki, sırlarını paylaştığı Hazret-i Alî'ye olan özel sevgisin- den dolayı Alevî'dir. İmam Cafer-i Sâdık mezhebinin tasavvufî yorumlarını inançla- rında işlemişlerdir.

 

Bektaşîlik, Hazret-i Muhammed'le başlayan, Hazret-i Alî ve On İki İmamlarla devam eden, Ahmed Yesevî Ocağı'nda olgunlaşan, 13. yüzyılda yaşayan Hacı Bek- taş Velî tarafından yeniden yorumlanan İslâmiyet'in Anadolu'daki bir uzantısıdır. Horasan Okulu'nda eğitim alan Hacı Bektaş Velî bu inancı dört kapı, kırk makam kavramıyla sağlam temeller üzerine oturtmuştur. Hacı Bektaş Velî'nin getirdiği bu kavramların Bektaşîliğin inanç, eğitim ve yaşam sistemi içinde çok özel bir yeri var- dır. On altıncı yüzyılda yaşamış olan ve İkinci Pîr olarak kabul edilen Balım Sultan tarafından inanç, ibadet, günlük yaşam ile ilgili uygulamalar yazılı hâle getirilmiştir. Bu yazılı metne Balım Sultan Erkânnâmesi denir. Erkânnâme; duâların, ibadetlerin, aynü'l-cemlerin, nasip törenlerinin, sünnet, ev takdisi, aşure, nevruz, kurban, namaz- ı sûri, nikâh gibi günlük hayatta lüzumlu olan inanç ve ibadet pratiklerinin nasıl yapılması gerektiği gibi konuları içermektedir.

 

Bu inancın temel kaynakları Kur'ân-ı Kerîm'in bildirdikleri ile Hazret-i Muhammed'in, Ehl-i Beyt'in, Hacı Bektaş Velî'nin ve Balım Sultan'ın uygulamaları olarak sıralanabilir. İnançla ilgili olarak yapılan hiçbir şeyin en azından temel bakış açısı olarak bunlara tezat olmaması gerektiğine inanılır. Ayrıca cevabı alınmasında sorun olacak şeylerde ölçü, temel değerlere ters olmamak ve benlikten uzak olmak kaydı ile akılcı olmasıdır. Çok net çizgilerle kaynaklarda çerçevesi çizilmemiş olma- sına rağmen ve diğer İslâm ekollerinden farklı yorumlanmakla beraber aşağıdaki maddelerin Bektaşîlik'te imanın esaslarını oluşturduğu söylenebilir.

 

1.     Tevhid (Allah'ın varlığına ve birliğine inanmak)

2.     Adâlet (Allah'ın âdil olduğuna inanmak)

3.     Nübüvvet (Peygamberlere İnanmak)

4.     İmâmet ve Velâyet (On İki İmamların önderliğine inanmak)

5.     Meâd (Kıyamet/Âhiret Gününe İnanmak)

 

Bektaşîlik'te, Tanrı'yı sevmenin yolunun insanları sevmekten geçtiğine ina- nılır. Çünkü Kur'ân-ı Kerîm'in bildirdiği üzere³ insan en güzel biçimde yaratılmış- tır. İnsanı iyi veya kötü yapan şeyler ise beşeri zaafları, yani nefse olan düşkün- lükleridir.

 

Bektaşîliğe göre; Kur'ân-ı Kerîm, diğer kutsal kitapları da içinde toplayan en son kitap, İslâm en son din, Hazret-i Muhammed ise en son peygamberdir. Hazret-i Ali velâyetin ilk halkasıdır. Her zamanın bir velisi olduğuna inanılır. Velayetten anlaşılan manevî önderliktir, siyasal önderlik değildir. Bektaşîlik'te siyasal önderli- ğin mutlak surette Ehl-i Beyt soyundan birisinde olması gibi bir beklenti hiçbir za- man olmamıştır. Ülkesinin birliği, bütünlüğü ve insanlık âleminin selâmeti için hayır duada olmaya çaba gösterir. Amacı kâmil insan yetiştirmektir. Bektaşî muhabbet- lerinde hiçbir siyasal akıma yönlendirme söz konusu olmaz. Bu amaçla gelenlere de nasip verilmez.

 

Kur'ân-ı Kerîm'de “Hiç kimse, bir kimseyi kurtarmak için onun izni olmadan ona yardım edemez”⁴ “Tanrı izin vermedikçe, hiç bir ferdin îman etmesi mümkün deǧildir”⁵ buyrulmaktadır. Vakti gelmeden hiçbir şeyin gerçekleşmesi de mümkün değildir. Bektaşî, kendisi gibi düşünmeyeni dışlayıp küçük görmez, aksine Allah'a olan saygısından dolayı hoş görür. Gösteriş ve mevki hırsından uzak durur. Diğer dinlerden Bektaşîliğe gelmek isteyenlere önce kelime-i şehâdet getirtilir, böylelikle Müslüman olmaları sağlanır. Daha sonra abdest aldırılır ve rehber eşliğinde iki rekât namaz kıldırılmak suretiyle erkânın diğer bölümlerinin uygulanması devam eder. Bu nedenle de samimi olarak gelen, yola giriş kurallarına haiz tüm insanlara açık bir inanç sistemi olması nedeniyle de evrenseldir.

 

Bektaşîlik'te çok değer verilen iki mekân vardır. Birincisi Meydan Evi olarak adlandırılan, yalnızca Bektaşîliğe girmiş olanların, halka namazı olarak da tabir edi- len kadın erkek bir arada toplu namazlarını kıldıkları ibadet yeridir. İkincisi inanç önderleri olan babaların Bektaşîlik ile ilgili eğitim yaptığı yerdir. Bu nedenle birin-

 

³ Tîn Sûresi 1.- 4. âyetler

⁴ Yûnus Sûresi, 3. âyet.

⁵ Yûnus Sûresi, 100. âyet.

 

cisine aynü'l-cem, ikincisine âyinü'l-cem denilir. Bu kavramlar pek çok kaynakta

çelişkili olarak kullanılmaktadır.

 

Bektaşîlikte, “Aynü'l-cem" adıyla tanımlanan kutsal tören, bir namaz erkânıdır. Bu nedenle, bu meydanda ne bir şey yenir, ne de bir şey içilir. Ezgi ile hiçbir nutuk söylenemez. Hatta, Kur'ân-ı Kerîm bile makamsız okunur. Ancak, namazdan çıkıl- dıktan sonra “Âyin-i Cem” denilen Kutsal Şölende sofralar kurulur, yemekler yenir, sohbet ve muhabbet edilir. Na'atler, gazeller, nefesler mürşidin izni alınarak topluca söylenir. Bu sofraya “Ali Sofrası” adı verilmiştir. Bir eğitim kürsüsüdür. Kutsal kita- bımız A'raf Sûresi'nin 31. ayetinde; “Ey Âdemoǧulları, her mescide gidişinizde zînetinizi takının. Yiyin, için fakat israf etmeyin. Çünkü O israf edenleri sevmez” sözleri bu gerçeği bize açık seçik olarak anlatır.

 

ALEVÎLİK VE BEKTAŞÎLİK KAVRAMLARI NASIL YORUMLANMALIDIR?

 

Bu konuda büyük bir kavram kargaşası bulunmaktadır. 13.-14. yüzyıllarda Alevî denilince Hazret-i Ali'nin soyundan gelen insan anlaşılırdı. 18. yüzyıldan sonra ise geniş bir topluluğun inanışının adı olarak kullanılmıştır. Günümüzde ise, Alevî bir anne babadan doğan insan algılanmaktadır. Kızılbaş kelimesi ise on altıncı yüzyılda, bugün Alevi dediğimiz Türkmenleri aşağılayıcı amaç güdülerek kullanılan bir sözdür.

 

Anadolu Alevîliği olarak da ifade edilen Kızılbaşlık; Peygamber neslinden geldiğine inanılan dede önünde, rehber eşliğinde iki evli çiftin musahip olarak ikrar verdiği inanç sisteminin adıdır. Bir kısım Alevî topluluklar Ağu İçen, Sarı Saltuk, Baba Mansur gibi ocaklara bağlıdır. Bazıları da Hacı Bektaş Veli'nin soyundan geldiğine inanılan Çelebilere bağlıdır. Çelebilere bağlı olanlar da Hacı Bektaş Ve- li'nin soyundan gelenlere bağlı olduklarını ifade etmek için kendileri hakkında “Bek- taşî” tabirini kullanmışlardır.⁶ Bununla beraber bütün Aleviler Hacı Bektaş Veli'yi pir olarak tanırlar.

 

Diğer yandan özellikle yoğun olarak Trakya'da ve Balkanlar'da Babai, Kızıl- deli Ocağı, Bedreddiniler, Otman Babalılar, Çarşambalılar olarak isimlendirilen Ale- vî sürekleri bulunmaktadır. Bu grupların bazıları Hacı Bektaş Veli'nin büyüklüğüne inanmış olmalarına rağmen, Pir olarak kabul etme konusu gündeme gelince Otman Baba, Akyazılı Sultan, Kızıldeli Sultan, Elmalı Baba, Demir Baba isimleri öne çık- maktadırlar.

⁶ Rıza Yıldırım, Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, “Bektaşî Kime Derler?”, Ankara 2010, sayı 55, s.51