Sadık Abdal gözüyle Bektaşilik ve Seyyid Ali Sultan

Bektashism and Seyyid Ali Sultan through the perspective of Sadık Abdal

H. Dursun Gümüşoğlu

Özet

Bu çalışmada, Sadık Abdal Divanı ele alınmaktadır. Sadık Abdal Divanı, Konya Bölge Yazmalar Müdürlüğü’nde 894-35.1 numarada kayıtlıdır. Sadık Abdal Divanı’nın şu ana kadar ulaşılabilen tek nüshası Rüstem Abdal tarafından Hicrî 1155 - Milâdî 1742 tarihinde istinsah edilmiştir. Sadık Abdal, Seyyid Ali Sultan ile on üç yaşında tanışmış ve yirmi bir yaşında nasip almış Bektaşilik yoluna girmiştir. Sadık Abdal’ın hayatına ilişkin bilgiler, Divanı‘nda kendisi tarafından verilmiştir. Sadık Abdal Divanında XV. yüzyılın başında Bektaşilik anlayışı, Seyyid Ali Sultan hakkındaki verdiği bilgilerle birlikte, şiirlerinde On iki İmamlar, Hazreti Muhammed, Hazreti Ali, Hacı Bektaş Veli, Abdal Musa, Kaygusuz Abdal, çağdaşı Otman Baba, Kara Baba ve isimleri sayılan pirlerin kerametlerini aktarmaktadır. Sadık Abdal’a yakın dönemde yaşayan Balım Sultan’ın ismi Divan’da geçmemektedir. Sonuç olarak bu çalışmada Bektaşi ariflerinin yüzyıllar içinde aynı irfâni geleneği sürdürdüklerini, özü itibarı ile değişmediğini, Sadık Abdal Divanı örneğiyle ortaya konulmuştur. Sadık Abdal Divanında isimleri anılan velilerin isimleri hakkında bilgi verilmekte ve erenlerin birden fazla isimlerinin oluşuna dair izah yapılmaktadır. Kara Baba, Hızır Baba, Otman Baba, Hüsam Gani Şah, Seyyid Ali, Kızıl Dedi vb. isimlerin kimler tarafından verildiği ve ne anlama geldiği hakkında ayrıntılı bilgi verilmektedir. İsimleri sayılan velilerin bağlı bulundukları pirlerinin isimleri açıkça verildikten sonra Seyyid Ali Sultan’a gelerek hizmet ettikleri ve erkân gördükleri de yine verilen bilgiler arasında yer almaktadır. Bu da Seyyid Ali Sultan ve Dergâhının mürşit ocağı olarak diğer pirlerin bağlı bulunduğu ocak olarak hizmet gördüğü anlamına gelmektedir.

Anahtar Kelimeler: Sadık Abdal, Seyyid Ali Sultan, Kızıl Deli, Bektaşilik.

Abstract

This study deals with Sadık Abdal Divan. Sadık Abdal Divan is registered in Konya Regional Manuscripts Directorate under the number 894-35.1. The only copy of Sadık Abdal Divan available so far was inscribed by Rüstem Abdal on Hijrî 1155 - Milâdî 1742. Sadık Abdal met Seyyid Ali Sultan at the age of thirteen and entered the path of Bektashism at the age of twenty-one. Information about Sadık Abdal's life is given by him in his Divan. In his Divan, Sadık Abdal, along with his understanding of Bektashism at the beginning of the XVth century and the information he gave about Seyyid Ali Sultan, he conveys the miracles of the Twelve Imams, Hazrat Muhammad, Hazrat Ali, Hacı Bektaş Veli, Abdal Musa, Kaygusuz Abdal, his contemporary Otman Baba, Kara Baba and the pirs whose names are mentioned in his poems. The name of Balım Sultan, who lived close to Sadık Abdal, is not mentioned in the Divan. As a result, in this study, it has been revealed with the example of the Divan of Sadık Abdal that Bektashi saints continued the same wisdom tradition over the centuries and did not change in terms of its essence. In the Sadık Abdal Divan, information is given about the names of the saints whose names are mentioned and an explanation is given for the fact that the saints have more than one name. The names Kara Baba, Hızır Baba, Otman Baba, Hüsam Gani Şah, Seyyid Ali, Kızıl Dedi, etc. give detailed information about who gave these names and what they mean. After the names of the pirs to whom the named saints were affiliated are clearly given, it is also among the information given that they came to Seyyid Ali Sultan and served him and were subjected to the early rituals. This means that Seyyid Ali Sultan and his Dervish Lodge served as a hearth of murshid, to which other pirs were attached.

Keywords: Sadık Abdal, Seyyid Ali Sultan, Kızıl Deli, Bektashism.

Giriş

Hacı Bektaş Veli ardıllarının Balkanlara ikinci seferi XIV. yüzyılda gerçekleşmiştir. Balkanlar’a fetih ve iskân etrafında bir dizi faaliyet ile yerleşen dervişler, kurdukları tekke ve zaviyeler etrafında etkili olmuşlardır. Hacı Bektaş Veli’nin erkânını uyguladıkları için de Balkanlarda Bektaşiliğin yeri oldukça önemlidir. Bektaşi kaynaklarında Seyyid Ali Sultan Rumeli’nin gözcüsü olarak geçmekte ve diğer adıyla Kızıl Deli Sultan olarak da anılmaktadır. Hacı Bektaş Veli ile başlayan erkânın Balkanlarda uygulayıcısı olarak Seyyid Ali Sultan Kızıl Deli Sultan ismi en ön sıralarda anılmaktadır. Orhan Gazi’nin emriyle Balkanlar’a Orhan Gazi’nin oğlu Süleyman Paşa’ya katılarak Rumeli fetihlerine katılmışlardır (Taşğın & Taşğın, 2023, ss. 1-22).

I. Murad zamanında Gazi Evrenos Bey’le beraber Keşan, İpsala, Edirne ve Dimetoka gibi yöre illerinin fetihlerinde görev almıştır. Ordunun başına Gazi Evrenos’u tayin ederek Dimetoka yakınlarında bulunan Kızıl Deli deresinin kenarına yerleşerek tekkesini inşa etmiştir. Aradan yaklaşık yedi yüz yıl geçmesine rağmen Kızıl Deli’nin yaydığı Bektaşilik inancının izleri günümüze kadar aralıksız olarak devam etmektedir. Onun hakkında yapılmış pek çok çalışma olduğu bilinmektedir (Yıldırım, 2007, ss. 25-29).

Seyyid Ali Sultan nâm-ı diğer Kızıl Deli Sultan türbesi, Yunanistan, Dimetoka şehri sınırları içinde kalan Ruşenler Köyü’ne yaklaşık 2 kilometre mesafede bulunmaktadır. Seyyid Ali Sultan’ın 1310 yılları civarında doğduğunu, 1412 ilâ 1420 tarihleri arasında vefat ettiğini tahmin etmekteyiz (Yıldırım, 2007, ss. 156-158). Hacı Bektaş Veli’nin en önemli halifelerinden birisidir. Bektaşi menakıpnamelerinin ve sözlü gelenekten edindiğimiz bilgilere göre, Orhan Bey’in emriyle Çanakkale’ye geçerek Rumeli fethini gerçekleştirmiş alperenlerdendir. Fetihlerden sonra 1397 yılında Dimetoka’da dergâh yaptırmış canlar uyandırmıştır. Orada Hakk’a yürümüş ve bu dergâhta sırlanmıştır. Kendisi Kızıl Deli lâkabıyla da anılmaktadır (Noyan, 1987, s. 504). Bektaşi tekkelerinin II. Mahmut tarafından 1826 yılında kapatılmasına kadar varlığını sürdürmüş halife dergâhlarından birisidir ve sayısız derviş ve baba yetiştirmiştir.

1.      Sadık Abdal Divanı Işığında Sadık Abdal’ın Yaşamı ve Bektaşilik Algısı

Sadık Abdal hakkındaki bilgilerin önemli bir kısmını divanında yazdığı şiirlerden edinmekteyiz. Sadık Abdal Divanı’nın şu ana kadar ulaşılabilen tek nüshası Rüstem Abdal tarafından hicrî 1155 - milâdî 1742 tarihinde istinsah edilmiştir. Dönemin bakış açısına, inanç algılarına, değer yargılarına yazdığı şiirlerin satır aralarından ulaşmaktayız.

Sadık Abdal’ın ilk defa on üç yaşında tesadüfen dergâhın yakınından geçtiğini, orada sohbet eden dervişlerden Derviş Mehmed’in sözlerinden çok etkilendiğini, yirmi iki yaşında ise Seyyid Ali Sultan’dan nasip aldığını (Gümüşoğlu, 2019, s. 13), ilk defa Hakk’ın lütfuyla yirmi dört yaşında şiirler yazdığını divanında kendisi bildirmektedir (Gümüşoğlu, 2019, s. 13).

Şekil 1

Sadık Abdal Divanı Varak 1

Şairin doğum ve ölüm tarihi bilinmemekle beraber, mürşidi olan Seyyid Ali Sultan’ın 1412 yıllarında vefat ettiği ulaştığımız bilgiler arasındadır. Sadık Abdal’ın da yirmi iki yaşında Bektaşî tarikatına intisap ettiği şiirinden öğrenildiğine göre, 1380-1390 yıllarında doğmuş olması gerekir. Evli olup olmadığı ve ailesiyle ilgili bilgi eserde bulunmamaktadır.

Şiirlerinde On iki İmamlardan, Hazret-i Muhammed’den, Hazret-i Ali’den, Hacı Bektaş Veli’den, Abdal Musa’dan, Kaygusuz Abdal’dan, ayrıca çağdaşı olan Otman Baba’dan ve onların kerametlerinden, eserlerinden saygı ile bahsetmesine rağmen, 1516 yılında vefat etmiş olan Balım Sultan’dan hiç bahsetmediği gibi (Koca, 1999, s. 39), Akyazılı Sultan’dan, Yeminî’den, Demir Baba’dan, Hatayî’den, Pir Sultan Abdal’dan da bahsetmemesi kendisinin en fazla 1460 yılına kadar yaşamış olduğunu düşündürmektedir.

2.    Sadık Abdal Divanı’nın Kaynağı, Dil Yapısı, Şiirlerindeki Yöntem

Sadık Abdal Divanı, Konya Bölge Yazmalar Müdürlüğü’nde 894-

35.1                  numarada kayıtlıdır. Eserin şu ana kadar ulaşılmış tek nüshası budur. Diğer kütüphanelerde de “Dîvân-ı Sâdık” isimli yazmalar varsa da bunların başka şairlere, XVIII. ve XIX. yüzyıllara ait eserler olduğu tespit edilmiştir.

Sadık Abdal’ın şiirlerinde Arapça ve Farsça kelimeleri, tamlamaları, ayetleri, hadisleri, hadis-i kutsileri sıklıkla kullanmasından yola çıkarak

Kızıl Deli Sultan Dergâhı’nda oldukça iyi bir eğitimden geçtiği veya kültürlü bir aileden geldiği sonucuna varıyoruz. Ayrıca şiirlerin baş tarafına hangi aruz kalıbının kullanıldığı ve konusunun ne olduğu Farsça olarak belirtilmiştir. Okuyucuya kolaylık sağlaması açısından konulmuş bu açıklamaların Rüstem Abdal’a ait olduğunu tahmin etmekteyiz. Şiirlerinde kafiyeler “elif” ile başlayıp “y” ile bitecek şekilde sıralanmıştır.

Sadık Abdal Divanı’nda Kızıl Deli Ocağı müntesipleri tarafından özel bir önem verilen, meydanevlerinde temsili makamına oldukça saygılı davranılan Kara Baba’nın ismi de geçmektedir. Kara Baba’nın asıl adının Hızır Baba olduğu, Otman Baba’dan nasip aldığı, Kızıl Deli Tekkesinden erkân gördüğü, Akdeniz yakınında Taşlık Mevkii’nde yerleştiği bildirilmektedir (Gümüşoğlu, 2019, s. 23). Burası şu anda Edirne’nin Meriç İlçesi’nin, Nasuh Bey Köyü’dür, türbe üzerindeki mezar taşında Hızır Baba’ya ait olduğunu belirten, fakat tarihi olmayan Osmanlıca bir yazı bulunmaktadır.1

16 Velîlerden sakın sen olma gâfil Olardır âleme lütf ıssı vâhib

17  Velîler cümlesi Hak’dır muhakkak Cihânda hâzır u nâzır u gâlib

18  Cihâna ser-be-ser sultân idi Bil Hüsâm Şâh ol kutb-ı gâlib

19  Elinde zerre idi san cihân hem Kamuya azl ü nasb-ı hükm-i sâhib

20   Dahi mahlas didiler ana Otman Anın sen bâtın ismin anla tâlib [5b]

21  Ki ârifler didiler bil Ganî Şâh Ganîdir bî-zevâl ol kutb-ı gâlib

22 Adedsiz bî-hezâr-ı âdemi ol Tarîkinde idüp irşâd o vâhib

23   Misâli yoğ idi cümle cihânda Cemâl-i rûy-veş rûşen ü vâhib

24   Ser-â-pâ nûr idi ol şâh-ı zü’n-nûr Hakk’ı buldı erişen ana tâlib

25   Anın sırrı idi HIZIR Baba bil Ki kendüsi idi ol şâh-ı gâlib

26   Kara Baba ana mahlas didiler Ki bâtın ol ganî şâh idi vâhib

27   Serinde tâc-ı Bektaşî idi hem Tamâm ol nûr idi hem kevne sâhib

28   Gelüp Kızıl Deli Tekkesi’ne ol Tamâm erkân idüp icrâ esâlib

29   Ki sofra hem çerâğ istedi ol şâh Dil ü cândan virildi ana vâhib

30   Olup meskûn kenâr-ı Akdeniz’de Ki ol Taşlık Köyü kurbunda sâ’ib

31 

Eyâ Sâdık rehinde cân viren er Na’îm-i lutfuna irdi o tâlib

1       Sayın Ali Kaykı arşivinden alınan ve türbede bulunan mezar taşı fotoğrafında Osmanlıca “Merhûm ve mağfûrleh Kara Baba rahmeten lillah aleyha rızaen lillah el fâtiha” yazılmış ve tarihi konulmamış olduğu tespit edilmiştir.

32 Mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’î

Mü’ebbed saltanat buldı o râgıb [6a]. (Gümüşoğlu, 2019, ss. 69-71)

Şekil 2

Otman Baba ve Kara Baba Varak 5b-6a

Sadık Abdal döneminde dahi Kızıl Deli Dergâhı’nın halife makamı veya halife makamı seviyesinde görüldüğü, bu nedenle Hızır Baba’nın buradan halifelik aldığı sonucuna varıyoruz. Hâlbuki divandaki bir şiirde Hızır Baba’nın, Otman Baba’nın sırrı olduğu bildirilmektedir. Fakat bu kendisine yetmemiş olmalı ki, Kızıl Deli Dergâhı’ndan ayrıca erkân görmek ihtiyacı hissettiğini, sonra tekkesini açmak üzere ayrıldığını tespit ediyoruz.

Kara Hızır Baba’dan bahsederken başında Bektaşî tacı vardı (Gümüşoğlu, 2019, s. 23) sözü ile o yüzyıllarda da Bektaşîlerin diğerlerinden ayırt edilmesi için farklı bir taç taktıkları anlaşılmaktadır. Seyyid Ali Sultan Dergâhına yaptığımız ziyarette mezar taşlarının büyük kısmının Hüseynî taçlı olduğu ve çoğunda “baba, derviş”, sözünün haricinde “seyyid” ibaresi bulunmaktadır. Buradan da seyyid soylu pek çok insanın bu dergâhta hizmet ettiği sonucuna varıyoruz.

Sonuç olarak belgeler ve çevirdiğimiz eser Seyyid Ali Sultan’ın, Hacı Bektaş Veli’nin akrabası ve Hacı Bektaş Veli’nin Balkanlar’daki en önemli temsilcilerinden biri olduğunu göstermektedir. Kendi adına kurduğu

dergâhta çok önemli babalar ve şairler yetişmiştir. Tekke bu bakımdan döneminin çok önemli bir ilim merkezi durumundadır. Balım Sultan, Vahdetî Dede, Seyyid Mustafa Dede, Kara Ali Dede, Abdullah Baba, Gurbi gibi pek çok şair ve baba buradan yetişmiş başka yerlerde dergâhlar açmıştır (Noyan, 2022, s. 46).

3.    Sadık Abdal Divanı’ndaki Bazı Ayrıntılar

Sadettin Nüzhet Ergun’un da tespit ettiği gibi Sadık Abdal’ın şiirlerinde Vîrânî’dekine benzer Hurufi ögelerine rastlanmamakla birlikte, divanında bulunan toplam şiir altmışaltı adettir ve kendisinin altmış altı günde yazmış olduğunu bildirmesi (Gümüşoğlu, 2019, s. 13) ebced ve Hurufilik hakkında bilgisi olduğunu düşündürmektedir.2 Daha sonra başka şiir yazıp yazmadığı ile ilgili bilgiye ulaşamıyoruz. Divanı genellikle nasihat içeriklidir. Şiirlerinde bazen kendisine, bazen de karşısındakine nasihat etmektedir. Velîlerin kimden irşat olduğunu, dolayısıyla kimin sırrı olduğunu şiirlerinde anlatmıştır. Hazret-i Ali’nin yüceltilmesi bugünkü Bektaşiliğin anladığı şekli ile Şâh-ı Merdân olduğu ve ondan sonra gelenlerin Hazreti Ali’nin sırlarını taşıdığını, Kızıl Deli’nin ise bu manevi zincirin bir halkası olduğunu bildirmektedir. Hazreti Ali’ye bâkî saltanatın verildiğini, kutbiyet emanetinin ise Kızıl Deli’ye geçtiğini, bu sayede Rumeli’de pek çok mucizelerin görüldüğünü bildirmektedir.

Metinde “baba, derviş, âşık, muhib” sözleri bulunurken, “halifebaba, dedebaba” sözleri geçmediği gibi sadece “dede” sözcüğüne de rastlanmamaktadır. Halifebabalık ve dedebabalık kurumu Balım Sultan tarafından oluşturulduğu ve Sadık Abdal o döneme yetişmediği için dedebaba veya halifebaba sıfatlarına şiirlerinde yer vermemiş olduğunu düşünüyoruz. Bu da eserin istinsah sırasında aslına uygun yapıldığının somut delili olduğu kanaatindeyiz. Günümüzde de aynı canlılığını koruyan, Bektaşiliğin mertebeleri olan âşıklık, muhiplik, dervişlik, babalık sözlerinin o gün de bugünkü anlam çerçevesinde kullanılmakta olduğu şiirlerinden yola çıkarak tespit etmekteyiz.

Bektaşî çevrelerindeki genel kanaat ise, Balım Sultan’ın Hacı Bektaş Veli yolunu değiştirmediği, aksine bozulmaya doğru gidiş olmaması için kayıt altına alıp daha sistemli hale getirdiği, erkânnâme oluşturarak gelecek nesillere sağlıklı ulaşmasına sebep olduğu yönündedir. Ayrıca, Bektaşiliğin Balım Sultan’dan itibaren tarikatlaştığı söylenirse de Sadık Abdal şiirlerinin büyük kısmında Bektaşiliği tarikat olarak ifade etmektedir. Dergâhtaki dervişlerin nefis mertebelerini geçtiğinden, yüceldiğinden sıklıkla bahseder. Dünya nimetlerinin kölesi olunmaması gerektiği her fırsatta ifade edilerek bir sûfî Bektaşilik anlayışı ve yaşam tarzı anlatılmaktadır. Bu durum karşısında burada yetişen dervişlerin iyi eğitim aldıkları sonucuna varıyoruz.

Sadık Abdal’ın zahit dediği kaba sofuları eleştirmekten çekinmediği, onların kâmil insanların önünde bir engel olduğunu sıklıkla söylediği görülmektedir.

2        Eski yazıda “Allah” lafzının ebced değerleri altmışaltıdır. Bu şekilde Allah rızası ve izni ile bu şiiri yazdığını sembolle anlatmaya çalışmakta olduğunu görüyoruz.

Bu çalışmamızda Seyyid Ali Sultan ve Hacı Bektaş Velâyetnamesinde geçen bütün hikâyelerin, Makâlât’ta bulunan tüm düşüncelerin şiirsel anlatımları eserde görülecektir.

Ayrıca, Seyyid Ali Sultan Dergâhında Kara Baba’ya çerağ, sofra, taç verildiği bildirilmektedir (Gümüşoğlu, 2019, s. 25). Bu erkânın bir benzerini Hacı Bektaş Veli’nin uyguladığını görüyoruz.

Sadık Abdal, divanında Hacı Bektaş Veli’nin “Makâlât” adlı eserine övgüde bulunmakta, bu eser içinde geçen bütün öğeleri şiirsel olarak anlatmaktadır (Gümüşoğlu, 2019, s. 28). Makâlât’ın şu ana kadar ulaşılmış en eski nüshasının 1409 yılına ait olduğu bilinmektedir (Yılmaz, 2007, s. 22).

Pîrimizin ol Makâlât’ı yeter

Çâm-ı çem mirât-ı âlem bî-hicâb. (Gümüşoğlu, 2019, s. 28)

Bütün Bektaşî şairlerinin divanlarındaki şiirlerinde, Hazret-i Hüseyin övülmekteyken Yezid’e de lânet edilmektedir. Sadık Abdal ise, lânet etmeyenin hayvandan dahi beter olduğunu vurgulanmaktadır (Gümüşoğlu, 2019, s. 28).

Seyyid Ali Sultan Velayetnamesinde bahsedilen Rumeli’nin fethi, tahta kılıcı, kuru yerden su çıkartması konuları işlendiği gibi Hacı Bektaş Veli’nin akrabası olduğu bildirilmektedir (Gümüşoğlu, 2019,

s. 28). Buradan yola çıkılarak Bektaşîler ve pek çok yazar tarafından kabul edilen Hacı Bektaş Veli’nin evlenmediği, mücerret yaşadığı konusu teyit edilmektedir.

4.      Bektaşi Ariflerinin Farklı Yüzyıllardaki Tevhid Anlayışlarına Birkaç Örnek

Sadık Abdal Divanı dikkatle incelendiğinde Bektaşilik yaşam tarzı ve inancı anlatılmaktadır. Aşağıdaki şiirler incelendiğinde bütün Bektaşî şairlerinin, ariflerinin farklı yüzyıllarda aynı bakış açısına ve aynı tarz algılamaya sahip olduklarını görmekteyiz. Bu da bize Bektaşilik inancının ve uygulama pratiklerinin aslına uygun yaşandığını göstermektedir.

XIV.     yüzyılda Hacı Bektaş Veli'nin yol evladı Sait Molla tarafından yazılmış bir nutukta; zahirin bâtından ayrılamayacağını, mana erleri için yaşam ile ölüm arasında fark olmayacağını, esas olan bâtın olduğunu, âşıkların asıl yönünün bâtın tarafı olduğunu, tam teslimiyet ile Hakk’tan geleceklere razı olduklarını, kendilerinden bahsetmediklerini, her an Allah’ın huzurunda olduklarını hissederek yaşadıklarını, hiçlik âlemine yönlendiklerini, en değerli varlıklarının aşk olduğunu, Hakk’ın varlığı ile var olduklarını, ondan gelen esinti ile mutlu olduğunu ifade etmektedir.

Zâhir bâtın bir gerek, birlik eri halinde Dünya ahret bir adım, aşk erinin yolunda

Zâhirini bırakmış, külli bâtına bakmış Sıfât-ı aşka akmış, varlığı aşk elinde

Ayrılığın unutmuş, birlik kendüde bitmiş Varlığını garketmiş, yağmur ile selinde

Kendi; adın ayıtmaz, kendüden kabul etmez Bileliğin unutmaz, ayruluk yok yolunda

Dirliğin aşka yazar, varlıktan külli bîzar Yolun yokluğu düzer, yürür yokluk yolunda

Bu âşıklar mezhebi, ayrık söz söyler gibi Cümle ilmin cevheri, her türlü hallerinde

Sait eydür zi-dirlik, dost ile olsa birlik

Ayrılmaksız bilelik, bulmuş rûzigârında. (Koca, 1999, s. 20)

XV.      yüzyılda yaşamış olan Horasan erenlerinden diyebileceğimiz Hamza Baba ise nutkunda şunları belirtmektedir:

Bir vakt ben eglenürem bu mülkde dinlenürem Müşteriye varuram yine bâzâra geldüm

Etüm kanum iligüm külli ene’l-ḥak söyler Kimden yüzüm döndürem bugün didâra geldüm

Tamu cennet cehennem korkusın korkar isen Ana uğrayup geçdüm yine bâzâra geldüm

ʻÂşıkam meydâne dâr bâzârum olda benüm Ol korkuyı geçüben yine bahâra geldüm

Bir dükkân ṭutup kondum adumı Ḥamza didüm ʻIşk denizine ṭaldum göze göz kevne geldüm

Aşağıdaki şiirler on altıncı yüzyılda yaşamış olan Bektaşî şairlerinden Hayâlî’ye aittir ve tespitlerimizi doğrulamaktadır.

Cihân ârâ cihân içredir, ârâyı bilmezler

O mâhîler ki deryâ içredir, deryâyı bilmezler

Harâbât ehline dem-i ferdâdan dem urma, gel ey zâhid

Ki, onlar ibn-i vakt olmuş, gam-ı ferdâyı bilmezler. (Koca, 1999, s. 99)

diyerek balıkların denizde yaşadıklarını ama denizi göremediklerini, kâmil insan mertebesine ulaşanların gelecek kaygısından kurtulduklarını anlatır. On yedinci yüzyılda yaşamış olan Bektaşî şairi Bedrî ise,

Fakr-ı hâlde ey dil âbâdî kılan Bektaşîdir Hırkapûş olmuş velîkin kâm alan Bektaşîdir

Ziynet-i dünyâyı terk idüp abâpûş oldular

Nâr-ı aşkullaha yanup yakılan Bektaşîdir. (Koca, 1999, s. 239)

diyerek Bektaşîlerin her şart altında gönüllerini dolduran ilâhî aşk ile mutlu olduklarını anlatmaktadır. XVIII. yüzyılda Seyyid Alî Sultân Dergâhı’ndan nasip almış olan Yenibazar’da dergâh açmış olan Bektaşî şairlerinden Gurbî ise;

Bahs-i ilm’e gelicek kıyl ile kaal eyleyemem,

Her ne derlerse desün Hak bu, cidâl eyleyemem.

Ne alandan haberim var, ne satandan haberim,

Kendim idrâk edeliden beri sersem gezerim. (Noyan, 1998, s. 127)

diyerek benzer şeyleri anlatmaktadır. On dokuzuncu yüzyıl şairlerinden Ispartalı Seyrânî bir şiirinde,

İlm-i ledün çeküp sekrân olur Bektaşîler Evvel âhir sırrına seyrân olur Bektaşîler

Lenterânî fehmine İmrân olur Bektaşîler Şehr-i dilde Tûr-ı Mûsâ kân olur Bektaşîler

Hırka içre ser çeküp pinhân olur Bektaşîler

Sûretâ ehl-i harâbât cân olur Bektaşîler. (Koca, 1999, s. 427)

diyerek Bektaşîlerin ledün ilminin sarhoşu olduklarını, onların dış görünüşlerine bakıp aldanılmamasını hatırlatır. XX. yüzyılda Kâzım Baba bir gazelinde,

Harâbât ehliyiz yahu bu gün biz ibn-i vakt olduk Yetiştik vahdet-i sırfa kamu envâr ile dolduk

Tecelli eyledi dîdâr ne mâzi var ne istikbâl Fenâ fillâh olup Hakk’ın cemâl-i pâkini bulduk

Gece gündüz niyâzım var Hüdâ’dan gâfilim sanma

Gönül Kâbe imâmım hak salât-ı dâ’ime uyduk. (Koca, 1999, s. 751)

sözleriyle harabat ehli olduklarını, zamandan ne gelirse ona rıza gösterdiklerini, didara kavuşunca geçmiş ve gelecek korkusundan kurtulduklarını, gece gündüz Allah’a yakarışta bulunduklarını, bu nedenle her an namazda olduklarını söylemektedir. Yirminci yüzyıl Bektaşî şairlerinden Turgut Koca Halifebaba bir şiirinde,

Bende-i aşkın olalı zevk-i cihândan geçtim Mâsivâdan soyunup nimet-i nândan geçtim Cebel-i aklı bıraktım reh-i zândan geçtim Mazhar oldum ebede vakt ü zamandan geçtim

Kalmadı bir hevesim kevn ü mekândan geçtim. (Koca, 2000, s. 132)

mısralarıyla ilâhî aşk ateşi kendisini sarınca dünyanın zevklerinden geçtiğini, dünya nimetlerinin esiri olmaktan, zaman ve mekân kaydından kurtulduğunu anlatmaktadır.

Sadık Abdal’ın da aşağıdaki örneklerde olduğu gibi, benzer düşünceler ve inançları yaşamının merkezine koyduğunu görmekteyiz.

Bu beş günlük safâdan geç bulasın devlet-i dâ’im Hemân imrûz Hak’ı bul kim bulamazsın anı ferdâ

(Sürekli huzuru bulmak istiyorsan bu beş günlük dünya safasından vazgeçmelisin

Hemen bugün Hakk’ı bul, onu gelecekte bulamayabilirsin)

Cihânda ehl-i Hak oldur ki esrârın nihân eyler Olar Hak’dan berîdir bil eden nâ-ehle sırr izhâr (Cihânda Hakk ehli odur ki, sırlarını gizler.

Onlar Hakk’ın sırlarını ehli olmayana açıklamayanlardır)

Eyâ Sâdık sadef gibi derûnunda nihân eyle Selâmet sâbir olmakdır dahi hıfz eylemek esrâr (Ey Sâdık, sadef gibi o asrı içinde sakla.

Kurtuluş sabır iledir ve sırları muhafaza etmektir).

Böylelikle Sadık Abdal’ın Bektaşilik inancında buldukları ile daha sonraki yüzyıllarda gelen Bektaşî babalarının aynı şeylere hayranlık duyduğu, aynı yaşam tarzını kendilerine rehber ettiklerini görmekteyiz.

Bektaşî sözünün 16. yüzyıldan daha önceleri kullanılmadığı söylenirse de aşağıdaki beyitte Sadık Abdal’ın yücelterek kullandığı görülmektedir.

Ki Bektaşî Hak ile Hak demekdir

Hemân oldur bilirsen sana nâfi. (Gümüşoğlu, 2019, s. 32)

Sadık Abdal’ın aşağıdaki şiirlerinden, Hacı Bektaş Veli zamanında bir sistemin, uygulama pratiğinin kurulduğu, Bektaşiliği bir tarikat olarak gördüğü sonucuna varıyoruz.

Ser-â-pa nûr idi ol âlemin bi’l-cümle maksûdu Penâh-ı ilticâmız ol hem andan dileriz a’vâz

Müşerref hânkâh-ı Ka’be-i ulyâ ale’t-tahkîk

Münevver hem tarîk-i keşti-i Nûh anla bî-enkâz. (Gümüşoğlu, 2019, s. 33)

sözleriyle Hacı Bektaş Veli’nin dergâhının hakiki Kâbe olduğunu, Nuh’un gemisi gibi olan tarikatın yıkılmayacak şekilde nurlandığını anlatmaktadır.

Tarîkat sırrına ermiş iken oldunsa sen âsî

Melâ’ik ins-i kâmiller sana yûf diyeler tevhîf. (Gümüşoğlu, 2019, s. 33)

mısralarıyla bu tarikata girmişken âsilerden olanlara melekler ve kâmil insanlar “yuh” derler diyerek, Bektaşî tarikatının önemini anlatmaktadır.

Her ulüvvi tâc-ı Bektaşî giyerler sâdıkân

Râh-ı Hak’dır ol tarîki andan isterler kirâm. (Gümüşoğlu, 2019, s. 33)

sözleriyle Hacı Bektaş Veli yolunun Hakk’ın yolu olduğunu, sadık ve ulu kişilerin onun tarikatına girip Bektaşî tacını giyerek yüceldiklerini anlatmaktadır.

Ki Bektaşî tarîkinde bana şâh Fu’âdım buldurup şimdi nümâyân

Hidâyet râhı Bektaşî tarîki

Eder sâlikleri sultân bî-fân. (Gümüşoğlu, 2019, s. 33)

mısralarıyla Sadık Abdal, şâhın lütfuyla Bektaşî tarikatında gönlündeki güzellikleri fark edip tatmin olduğunu, kurtuluş yolunun ise Bektaşî tarikatı olduğunu, ona dahil olanların sultan olacağını bildirmektedir.

Şair, Hacı Bektaş Veli’nin sadık bir bendesi olduğunu aşağıdaki şiirinde belirttiği gibi;

Hacı Bektaş Velî’yi anla bil Bendesi ol tâ bulasın rif’atı.

diyerek dervişlerin bâtın padişahı olduğunu bildirmektedir. Bu düşünceyi Hacı Bektaş Veli eserinde şu şekilde ifade etmektedir:

Bil ki, dervişlik ezelî bir saadet ve ebedî bir devlettir. Her kim sır sahibi olursa yüce Allah on sekiz bin âlemi kendisine sunar ve on sekiz bin âlem onun emrinde olur. (Hacı Bektaş Veli, 2004, s. 49)

Da’vi kılma ehl-i îmânam deyu

Zâhidâ çün ekl edersin rüşveti. (Gümüşoğlu, 2019, s. 34)

sözleri ile ise yaşamı arasında çelişki gördüğü zahitleri rüşvet yedikleri için eleştirir.

5.   Sadık Abdal Divanında Seyyid Ali Sultan

1  Hudâ zâtı birdir o kâ’im Çalab Anın misli yok bil ehaddir O Rab

2   Görünen kamu şey anındır ebed Hem ayru degildir kamudan Çalab

3   İder var dahi yok kamuyu tamâm Kadîr ol Kavîdir Mucîb ol Veheb

4   Ki dâ’im ü kâ’im anı bil müdâm Ki gayrı fenâdır kamusu harâb

5   Bilinsün cihânda anın kudreti İder münkalib bil kamusun o Rab

6     Su üzre yaratmış kamu tenleri Gözün aç fenâdır kamu ten harâb

7     ‘Ayândır dem-â-dem sana hâl-i ten Su üzre habâbı bilürsen hezeb

8     Kamu rûz zevâlin görürsün ‘ayân Ziyâsı gider çün ider şeb galeb

9     Sevinmek sonı gam olısar müdâm Bahârı hazân bil idiser harâb

10   Gözün aç tarîke duhûl it bu dem Tarîkat visâle bulursun sebeb

11  Gel imdi necî ol fenâdan müdâm Tarîk-i Velî’de Hakk’ı kıl taleb

12   Ki yek zât velîler kamusu tamâm Ki dâ’im ü kâ’im velîler veheb

13   O Seyyid Alî’nin makâmında bul Visâli tamâmen murâd üzre hep [4b]

14   Kamudan velîler demişdir anın Dürüst hânkâhında erkân heb

15   Alî’dir hemân kendüsi bil o şâh Denildi Kızıl Deli hem’çün lakab

16   Anın ismi Seyyid Alî bil dürüst

Ki mahsûs ana bil müdâmen galeb 17 Odur feth iden ol Arablar mülkini

Dahi ceyş-i dîve iden ol gazab 18 Dü kevne o gâlib o kudret ısı

Cemîl ü latîfdir ganîdir veheb 19 Melekler anın çâkeri bil müdâm

Felekler mutî’ bil ana rûz [u] şeb 20 Müdâmen elinde anın bil dü kevn

Müsebbib hem oldur kamuya veheb 21 Bu Sâdık kulunu iden var hem ol

Veriser ne kim kılsa Sâdık taleb 22 Fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün fe’ûl

Sezâya murâdın virüver ol veheb [5a]. (Gümüşoğlu, 2019, ss. 62-63)

Şekil 3

Sadık Abdal Divanında Seyyid Ali Sultan ve Kara Baba